PAYEIRO

El sustantivo payeiro (montón de paya de forma alargada) utilízase nel ditame

"El que sirve a señores morre detrás d'un payeiro"

que nun necesita muita esplicación: úsase pra espresar lo agarraos que ás veces poden ser os que máis tein.

HOMADA

s.f. Acción que pretende ser propia d'un home (pola forza ou valentía que s'amostra), peró qu'acaba resultando ridícula porque se trata d'unha situación mui favorable prá persona que la fai ou que supón pouco peligro.

Ex.:   ¡Vaya homada fixo féndoye frente al pequeno del grupo! // Vai chufando qu'axudóu a todos a salir da casa condo queimaba y resulta que xa taban alí muitísimos vecíos y él nun fexo cáseque nada. ¡Outra das súas homadas!

TIRIFILO

s.m.  Persona mui dalgada.

Ex.: ¡Que vai ser bon mozo, muyer, si é un tirifilo!


[Úsase tanto pra homes como pra muyeres y nun ten variación de xénero. Ex.: A fiya pequena é un tirifilo.

   Parece ser qu'el orixe d'esta palabra ta al outro lao del Atlántico, d'unde veu, supostamente, por algún indiano que volvéu ou polos marineiros. Tirifilo era el alcuño de Cipriano Moreno, un delincuente del lumpen limeño que lougo pasóu ás cancióis y á literatura. Ciro Alegría, por exemplo, recoye nel sou libro Duelo de caballeros a amarrega entre Emilio Willan (alias Carita)y Tirifilo, que terminóu cua morte deste. El episodio pasóu pronto a os valses criollos y ás marineras, y el alcuño se popularizóu. 

  El qu'é chocante é qu'a palabra s'usara namáis en Hispanoamérica y na nosa zona (nun topén referencias na península) y que, alomenos por etimoloxía popular, na nosa fala parece clara a relación entre a forma da palabra y el significao que se ye dá hoy. El tal Tirifilo era alto, pero non dalgao. Os defensores da orixe limeña dicen que quizáis a coincidencia das tres vocales zarradas "i" tuvera algo que ver nel significao de home dalgao y frouxo que se lle dá agora. ¿El alcuño nun sería porque era un home alto? Por outra parte, a pelea entre Carita y Tirifilo tuvo lugar en 1915 y prontó pasóu ás cancióis, como o vals "Sangre criolla", que tuvo muito éxito. ¿Usábase en Tapia a palabra antias d'esa época? É difícil sabelo. ¿Prendéu na nosa zona pola asomeñanza cua palabra 'filo'?
  En lunfardo tirifilo é sinónimo de petimetre, unha persona afectadamente elegante, y aparece en tangos dos anos 40.]

FOGAZA

     El sustantivo fogaza forma parte del ditame

                            "De cada fogaza abonda unha tayada",

que s'usa pr'aconseyar nun repetir algo de lo que xa se ten esperiencia y que nun salíu tan ben como s'esperaba.  Anque pode referirse a outro tipo de situacióis, úsase muito pra falar de casorios ou relacióis amorosas: el ditame aconseya nun cortexar a un mozo ou moza d'unha familia cua que xa s'emparentóu antias.

Ex.:  Este rapaz é primo del home da irmá grande. A ela gústaye muito, pero a madre nun ye deixa salir con él porque diz que de cada fogaza abonda úa tayada.

BOI

A palabra boi aparece nel ditame:

                  ¿Únde irás, boi, que nun ares?


El qu'utiliza este ditame fala de sí mesmo y quer dicir que nun fai máis que trabayar; anque cambíe de sito y de circunstancias, el  que fala considera que sempre ye toca cargar con todo el trabayo y os sufrimentos.


[É un ditame mui utilizado dende hai siglos en todas as linguas peninsulares. Tamén s'usa en América y nas comunidades sefardís. Ta documentao xa nos siglos XV y XVI en obras como La Celestina ou os poemas del Marqués de Santillana. Ten distintas variantes, anque esta é el única que ougüín en galego-asturiano. Algunhos paremiólogos consideran qu'é unha pergunta retórica que leva implícita a contestación: "Al matadero" ou "Á obriga", lo que reforza el sentido de qu'esta vida é toda penuria y qu'é miyor nun queixarse muito porque el alternativa pode ser inda pior.]

MISA

El sustantivo misa aparece nel espresión:

            ¿Quén paga estas misas d'a cuarenta?

que s'utiliza condo un gasto supera as posibilidades económicas de quen lo fai . Tamén s'usa pra espresar dudas sobre el xeito en que se ha pagar unha cousa, sobre todo condo se trata de dieiro público. En todos os casos, é un ditame qu'espresa estrañeza condo alguén gasta sen xeito y sin mirar polos cuartos.

Ex.: - Os "fuegos" del Carmen d'este ano foron os miyores.
       - Si, pero, ¿quén paga estas misas d'a cuarenta?

        -A boda tuvo lamar de guapa, pero agora ¿quén vai pagar estas misas d'a cuarenta?

LESTE

                                     

s.m. 1. Punto cardinal: este, oriente. 2. Vento que vén del leste.

Ex.:  -Ah, nía, ¿qué vento é este?  -Podes salir al mar, qu'é leste. // Nun vai chover, qu'hai muito leste.

DESAMASAR

v. intr. Convencerse de qu'algo [con que se cuntaba ou pra lo que xa se taba preparao] nun vai poder ser.

     Ex.: Vai desamasando d'ir a Porcía, que ta chovendo a doiro. // ¿Pensabas ter vacacióis? Pos desamasa, qu'acabas d'empezar a trabayar.

Tamén esiste el espresión:

       Desamasa, que cayéu el forno,

que s'usa esactamente col mesmo significao.


[NOTA: El sentido recto ou orixinal de desamasar é 'desfer unha masa', peró el sentido que sobrevive nel Occidente d'Asturias y que definimos máis arriba é, por suposto, un sentido figurao.
El espresión "desamasa, que cayéu el forno" ten unha esplicación popular: cuntan qu'a unhos panadeiros da zona esbarrumbóuseyes el forno condo taban a pique de meter el pan, y el home díxoye á muyer: "Desamasa, nena, que cayéu el forno". Dende entoncias a xente úsalo col sentido de desfer os preparativos d'algo que se taba a pique de fer, ou de deixar de ferse ilusióis de qu'algo vai suceder.]

ARDOR

         

             


s.m. Luminosidá del augua del mar causada polos movementos de certos pexes y d'outros organismos marinos.

     Pescar al ardor: 

        Pescar pola noite aprovetando a fosforescencia del augua.

TREIXADA

s.f. Torniscada. Temporal de vento y augua.


[NOTA: Treixada é unha variante de treixuada, que sí vén recoyida nos vocabularios de Suárez Fdez.; Fdez. Vior; y Díaz López y García-Galano. El alternancia nel sufixo -ada/-uada é mui frecuente nel dominio galego-asturiano. Aparece en palabras como pasada / pasuada; cachada / cachuada ; trabada / trabuada y muitas outras. A forma treixada, usual en Tapia, ten tamén el sentido de 'mal ou enfermedá pasaxeira' que recoyen os lexicógrafos mencionaos.]