ALBERXAR(se)

 

v. pron. 1. Aloxarse, hospedarse, pasar a noite a cuberto esperando el ameicer. 2. Abeirarse, resguardarse das inclemencias del tempo.

Exs.: 

       Xa ta mui escuro pra seguir. Vai ser miyor que busquemos únde alberxarnos pra pasar a noite.

       Corre, ven alberxarte, que ta chovendo a doiro!

        

Anque a someñanza col casteyano "albergar" poda levarnos a pensar que tein a mesma orixe y qu'a primeira acepción sería a de "abeirarse, guardarse" y d'ei se derivaría el outra ('aloxarse', 'hospedarse'), resulta qu'a coincidencia fonética é casual. Mentres qu'albergue, albergar vein dunha raíz xermánica bargain ('conservar', 'guardar', 'protexer', el noso alberxar ten que ver col latín ALBOR, ALBORIS (a claridá, a luz, el ameicer) derivado de ALBUS ('blanco'), de xeito que se formóu un verbo alborexar (*alboridiare) qu'alternóu con alberexar y, finalmente, sincopóu en alberxar:

         ALBOREXAR  > ALBEREXAR > ALBERXAR

qu'en principio significaría 'ameicer' y despós esperimentaría cambios semánticos progresivos: "esperar pol ameicer", "guardarse hasta el ameicer" y d'ei el significao que ten na nosa lingua: 'aloxarse, hospedarse, poñerse a cuberto hasta el ameicer'. A segunda acepción derívase desta por xeneralización: 'guardarse, protexerse del vento, frío, augua...'

CANTARÍN

 El sustantivo cantarín designa unha cántiga popular ou tradicional. Pra construír unha oración en galego-asturiano coa palabra cantarín utilizamos el verbo botar.

Os lingüistas chaman colocacióis ás combinacióis frecuentes de palabras, as unióis de dúas palabras que s'usan habitualmente pra construir un enunciado con un sustantivo específico de forma que súe natural aos ouguidos dun falante nativo. As colocacióis máis usadas son as que se compóin de sustantivo + adxetivo ou as de verbo + sustantivo, como é el caso del verbo botar col nome cantarín. Conocer as colocacióis é importante pra dominar unha lingua. Por exemplo, pra espresar el feito de que daqué provoca medo, el casteyano usa na fala coloquial el verbo dar: 

                            Me da miedo.

mentres qu'el galego suroccidental utiliza el verbo poñer:

                            Ponme medo.

El galego-asturiano, en cambio, quere miyor el verbo meter pra este tipo de construccióis:

                             Mete medo

          Ex:  Mete medo cómo ta el mar hoi!

Meter medo é unha colocación de noso. Outras colocacióis témoslas nas combinacióis "fer ruido", "fer unha pergunta" peró "dar unha contestación". Podemos ver outro caso nel sustantivo "misa". El cura nun *fai misa, nin *dá misa, senón que diz misa. Del mesmo xeito os cantaríos, nin se fain, nin se cantan, nin s'entonan,  bótanse. 

              Ex.:  Cala y escuita, qu'el bolo vai botar un cantarín mui guapo.

Peró hai que ter en conta que nun é lo mesmo usar el artículo indeterminado un qu'el determinado el, pos neste caso el significado varía. A espresión adquire connotacióis diferentes:

                        botar el cantarín

é poñerse a cantar alguén que ta calamucano. Condo el viño empeza a fer efecto é mui habitual arrancarse con unhas copras ou cántigas, querse dicir, botar el cantarín. 

        

                 Ai, Virgen! Xa ta Pepe botando el cantarín...

Significa que chegóu al estado d'embriaguez unde se perde a vergonza y s'empezan a dicir y fer cousas estrafalarias. 

AL ACEXO

     Esiste un ditame relacionado col mundo marineiro que nos fala dos momentos máis axeitados pra ter unha búa pesca:

                     Al acexo marea el pexe.

Tar al acexo é tar vixilando, velando ás escondidas, peró neste ditame faise referencia á pesca al acexo. Trátase d'esperar na lancha ou en terra el momento propicio pra pañar unha búa cantidá de pescado, que normalmente é nos cambios de luz: ou ben á noitía, nel período de tempo que vai entre que se pon el sol y ta escuro de todo; ou al ameicer, nel tempo de transición entre a escuridá y a luz da mañá. Nestos momentos déixanse ver os mansíos ou xarabales en movemento (as meixúas), y é máis fácil orientar as artes de pesca hacia elos. 

El verbo marear  (ou mariar) fai referencia al movemento del augua cua marea y al xeito en que os pexes agrupados en mansíos suben con ela cerca da superficie y mesmo sacan a cabeza sobre el augua. 

[En Galicia distinguen entre el acexo (pronunciado "asexo" na mayor parte dos portos), que ten lugar á noitía, y a luzada  (ás veces pronunciado "lusada")  ou alborada al ameicer. Noutros lugares de Galicia, como na ría de Vigo, estrémase el asexo (noite) del amanexo (día). Peró en Tapia, unde recoyín este ditame, fálase de acexo nos dous crepúsculos, anque se pode especificar, nel caso das primeiras horas del día, que se trata del acexo da mañá. En concreto, os informantes que m'esplicaron este ditame falaban del momento de romper el día, al ameicerín].

MEIXÚA

 

s.f.  Feixe de pexes da mesma especie que se pescan al mesmo tempo ou qu'el marineiro ve achegarse condo ta faneando.

Ex.: ¡Bota el apareyo, qu'ei nos vén unha búa meixúa!

A etimoloxía desa palabra é controvertida. Podería proceder da raíz indoeuropea mei-k, que significa, según el diccionario etimolóxico de Julius Pokorny, "mesturar", "xuntar", "aglomerar", y eso é precisamente unha meixúa, unha aglomeración ou xuntanza de pexes. Méndez Ferrín cre que nesa raíz indoeuropea ta el orixe da palabra "meixón", qu'en galego designa a cría del anguila, especie que se despraza pol augua en grupos de muitos individuos. A raíz indoeuropea mei-k pasaría al latín baxo formas como el verbo misceo, el adxetivo mixtus ou el sustantivo mixtio/mistio, del que el acusativo MISTIONEM sería el étimo probable del meixón galego. En cambio, a nosa meixúa é unha forma femenina que pode que se formase a partir dun masculino 'meixón' que nun se conserva nas falas del oeste de Asturias agá nalgunhos puntos da raya, unde designa unha arte de pesca*. Precisamente ún dos valores del femenino gramatical é el valor colectivo (como sucede en fruita, qu'é el colectivo formado a partir del latín FRUCTUS). Outro valor del feminino é el de significar tamaño mayor qu'el designao pol masculino (como ocurre en cesto/cesta, horto/horta ou furado/furada). Tamén este significado de "tamaño grande" podería corresponderye á nosa palabra "meixúa".

Peró as cuestióis etimolóxicas son cuase sempre complicadas y, muitas veces, pouco claras. Por eso nun podemos obviar qu'en galego-asturiano (como tamén nel galego común ou nel asturiano) esiste a palabra mansío, que designa un conxunto grande de pexes que se desprazan xuntos; querse dicir, ten cuase el mesmo significado qu'a palabra meixúa, se nun fose qu'esta última parece ter el matiz (dedúcese das esplicacióis dos informantes) de seren un grupo de pexes qu'aflora ou xurde cerca d'unde el marineiro ten as artes de pesca. Parece ser unha palabra que s'usa para os montóis de pexe que se pescan, tan a pique de pescarse ou, alomenos, hai a posibilidá de pescalos por achegárense aos marineiros que los tán esperando. El asomeñanza fónica entre as palabras mansío y meixón/meixúa é evidente, pero levaríanos por outro camín etimolóxico. Resulta que mansío se relaciona coa palabra latina MANSIO (ac. MANSIONEM). De MANSIONEM pode derivarse perfectamente meixón y deste el femenino meixúa, como esplicamos máis arriba. El movemento dos pexes AD MANSIONEM describe perfectamente el desprazamento dos pexes hacia as redes, apareyos ou outras artes de pesca. Con un étimo relacionado, a palabra casteyana mesnada (<MANSIONATA, usada na Edá Media, designaba a os cabaleiros que acompañaban al señor y formaban parte da súa casa. A palabra latina MANSIO, -IS (que deu lugar a maison en francés, y en casteyano al cultismo mansión y al galicismo mesón) significaba en latín "pousada, fonda, lugar pra alberxarse os caminantes y el gado y pasar a noite". Con este mesmo significado latino de fonda ou pousada usábanse as palabras meixúa y ameixúa en barallete, a lingua dos afiladores da provincia d'Ourense. Nun nos parece casual a coincidencia fónica coa nosa meixúa.

Outras formas de designar en galego-asturiano al conxunto de pexes que se desprazan xuntos son mancha y bola, entre muitos outros que recoyen nel Atlas léxico marinero de Asturias de Emilio Barriuso.

-----------

*El Diccionario do Galego de Asturias (Varela Aenlle, 2021) recoye meixón en Abres con estas dúas acepcióis: 1. Rede fixa, curta, que se colocaba pola noite unde nun houbese corrente pra a pesca del salmón. 2. Por estensión, arte de pesca unde se emprega esa rede fixa.

COMER MUITO

 

Na nosa lingua hai muitísimas espresióis pra referirse al que come muito ou ye gusta ferlo. Podemos utilizar adxetivos como enchedoiro, fartón, golitrón, fardel, godoiro, lambión... Tamén podemos utilizar frases feitas como "comer a Dios polos pes", "comer pedras (ou cravos) que ye dían", "comer a encheboi", "como un cavador", "como un sabañón"... Son  muitísimas. El acción de comer máis de lo debido pode ser "tragar", "encherse", "enfornar", "embutir" y muitas outras recoyidas nos diversos vocabularios de galego-asturiano así como nel Diccionario do Galego de Asturias. 

Peró queremos recoyer aquí outra espresión que nun topén en ningunha das obras publicadas hasta el momento:

           "comer unha medida y cagar un ferrado".

  ¡Buf! Ese é dos que comen unha medida y cagan un ferrado.

Pra ponderar a cantidá qu'aveza cumer a persona parecen en esta espresión dúas unidades de medida das que s'utilizaban antigamente, antias da xeneralización del sistema métrico decimal: a medida y el ferrado. Son dúas unidades de capacidá, das que s'usaban pra medir áridos. As equivalencias cambiaban dun conceyo a outro (y mesmo entre parroquias y lugares dun conceyo), peró en todo caso equivalen a muitos litros. Unha medida era medio ferrado, así qu'esta espresión significa "comer muitísimo y cagar inda máis", a diferencia del ditame casteyano Tal come el mulo, tal caga el culo, unde s'equiparan as dúas accióis de botar pra dentro y pra fóra. 

Anque, evidentemente, nun se pode dar unha equivalencia esacta, se lo espresamos en peso (a lo que agora tamos máis avezados), a medida da zona de Tapia andaría cerca dos sete kilos y el ferrado pasaría dos trece y medio. Todo esto nun deixa de ser unha aprosimación, porque cada grao ten a súa propia forma y densidá y, pol tanto, nun ha pesar el mesmo un ferrado de meiz que ún de garavanzos. 

Tanto ye damos. El caso é encherse como un babuyo. 

                          

XOGOBOBO

 

s.m. Afatao, parao, pusilánime, persona que nun ten capacidá de reaccionar condo el ocasión lo precisa.

Ex.: ¿Díxoche eso? ¿Y tu nun ye contestache? ¡Qué y'ibas contestar se es un xogobobo...! 

                                            --------------------

        --Ai, Virgen. ¿Así qu'a nena chumbóu? ¿Y el irmao nun se tiróu pa sacala?

        --Non, nía, non. Quedóu alí como un xogobobo.

Este curioso composto parece que se formóu a partir de dous elementos latinos: IOCUS y BALBUS. El sustantivo latino IOCUS (que deu lugar á palabra xogo) significaba en latín tanto 'chancia, burla', como a persona qu'era obxeto da burla dos demais. A palabra latina BALBUS (qu'acabaría evolucionando na nosa lingua al adxetivo bobo) designaba en latín al tatabeyo, al torpe de lingua. Desta maneira, a nosa palabra nun pode ser máis espresiva porque fai referencia al mesmo tempo a unha persona ridícula por pasmada y medrosa, alguén qu'é a risión dos demais por conainas ou xanapo; un xoguete, un monicaco, un espantapáxaros que nun reacciona como unha persona de verdá, peró tamén alguén a quen nun ye salen as palabras, que queda muda ou fala torpemente y nun é quen a contestar.

        

       

MOLE

 El adxetivo mole ('brando, fácil de masticar ou que perde a forma á mínima presión') ten un uso adverbial nel espresión

falar mole

que fai referencia a un xeito d'espresarse con suavidá, con formas delicadas qu'encerran traición ou falsedá. El qu'usa esta espresión considera qu'el que fala nun ten búas intencióis y esconde máis de lo que diz, nun enseña todas as cartas ou nun vai coa verdá por delante.

Ex.: Ui, ten muito cuidao con él, qu'é dos que falan mole.

[Compárese col adxetivo culto melifluo, -a y el adverbio melifluamente, que s'usan de forma aparecida, en contestos despectivos.]

ESGUMILAR

 v. intr. Esgargaxar, arrincar gargaxos.

BARBOYAR, BARBOYENTO

BARBOYAR: v. intr. Falar muito y sin xeito. 

BARBOYENTO, -A: adx. Persona que barboya, que fala muito y diz cousas sin sentido. 

[Fdez. Vior recoye barbayar y barbayo. Ambas parecen tamén nel Dicionario do Galego de Asturias, de Carlos Aenlle, escritas "barballar", "barballo", conforme ás normas ortográficas da RAG.]

AVESAR / AVESADO, -A

 

 v. prnl. Perderse [un alimento], podrecer, estragarse, entrar en estado de descomposición pola acción dos microorganismos. 

Ex.: Nun poñas a fruta ei embaxo, que se vai avesar axina. Hai muita humedanza.  // Tirén os plátanos que taban avesaos. É miyor nun compralos tan maduros. //Sécalo ben al chegar a casa, nun se che vaya avesar.

NOTA ETIMOLÓXICA: Del latín ad - vitiari : 'corromperse', 'perderse', que tamén deu el verbo avezar ('adquirir un hábito ou costume'). É curioso el resultado da sibilante -s-, unde debería haber un sonido interdental (representado pola letra z). Quizais se produciu un cruce con  adversor/adversatus ('poñerse del rovés' ou 'á escontra') y el resultado con s obedece a unha diferenciación de significados: avezar/avesar; avezado (=acostumado) / avesado (=estropiado, estragado).