COMER MUITO

 

Na nosa lingua hai muitísimas espresióis pra referirse al que come muito ou ye gusta ferlo. Podemos utilizar adxetivos como enchedoiro, fartón, golitrón, fardel, godoiro, lambión... Tamén podemos utilizar frases feitas como "comer a Dios polos pes", "comer pedras (ou cravos) que ye dían", "comer a encheboi", "como un cavador", "como un sabañón"... Son  muitísimas. El acción de comer máis de lo debido pode ser "tragar", "encherse", "enfornar", "embutir" y muitas outras recoyidas nos diversos vocabularios de galego-asturiano así como nel Diccionario do Galego de Asturias. 

Peró queremos recoyer aquí outra espresión que nun topén en ningunha das obras publicadas hasta el momento:

           "comer unha medida y cagar un ferrado".

  ¡Buf! Ese é dos que comen unha medida y cagan un ferrado.

Pra ponderar a cantidá qu'aveza cumer a persona parecen en esta espresión dúas unidades de medida das que s'utilizaban antigamente, antias da xeneralización del sistema métrico decimal: a medida y el ferrado. Son dúas unidades de capacidá, das que s'usaban pra medir áridos. As equivalencias cambiaban dun conceyo a outro (y mesmo entre parroquias y lugares dun conceyo), peró en todo caso equivalen a muitos litros. Unha medida era medio ferrado, así qu'esta espresión significa "comer muitísimo y cagar inda máis", a diferencia del ditame casteyano Tal come el mulo, tal caga el culo, unde s'equiparan as dúas accióis de botar pra dentro y pra fóra. 

Anque, evidentemente, nun se pode dar unha equivalencia esacta, se lo espresamos en peso (a lo que agora tamos máis avezados), a medida da zona de Tapia andaría cerca dos sete kilos y el ferrado pasaría dos trece y medio. Todo esto nun deixa de ser unha aprosimación, porque cada grau ten a súa propia forma y densidá y, pol tanto, nun ha pesar el mesmo un ferrado de meiz que ún de garavanzos. 

Tanto ye damos. El caso é encherse como un babuyo. 

                          

XOGOBOBO

 

s.m. Afatao, parao, pusilánime, persona que nun ten capacidá de reaccionar condo el ocasión lo precisa.

Ex.: ¿Díxoche eso? ¿Y tu nun ye contestache? ¡Qué y'ibas contestar se es un xogobobo...! 

                                            --------------------

        --Ai, Virgen. ¿Así qu'a nena chumbóu? ¿Y el irmao nun se tiróu pa sacala?

        --Non, nía, non. Quedóu alí como un xogobobo.

Este curioso composto parece que se formóu a partir de dous elementos latinos: IOCUS y BALBUS. El sustantivo latino IOCUS (que deu lugar á palabra xogo) significaba en latín tanto 'chancia, burla', como a persona qu'era obxeto da burla dos demais. A palabra latina BALBUS (qu'acabaría evolucionando na nosa lingua al adxetivo bobo) designaba en latín al tatabeyo, al torpe de lingua. Desta maneira, a nosa palabra nun pode ser máis espresiva porque fai referencia al mesmo tempo a unha persona ridícula por pasmada y medrosa, alguén qu'é a risión dos demais por conainas ou xanapo; un xoguete, un monicaco, un espantapáxaros que nun reacciona como unha persona de verdá, peró tamén alguén a quen nun ye salen as palabras, que queda muda ou fala torpemente y nun é quen a contestar.

        

       

MOLE

 El adxetivo mole ('brando, fácil de masticar ou que perde a forma á mínima presión') ten un uso adverbial nel espresión

falar mole

que fai referencia a un xeito d'espresarse con suavidá, con formas delicadas qu'encerran traición ou falsedá. El qu'usa esta espresión considera qu'el que fala nun ten búas intencióis y esconde máis de lo que diz, nun enseña todas as cartas ou nun vai coa verdá por delante.

Ex.: Ui, ten muito cuidao con él, qu'é dos que falan mole.

[Compárese col adxetivo culto melifluo, -a y el adverbio melifluamente, que s'usan de forma aparecida, en contestos despectivos.]

ESGUMILAR

 v. intr. Esgargaxar, arrincar gargaxos.

BARBOYAR, BARBOYENTO

BARBOYAR: v. intr. Falar muito y sin xeito. 

BARBOYENTO, -A: adx. Persona que barboya, que fala muito y diz cousas sin sentido. 

[Fdez. Vior recoye barbayar y barbayo. Ambas parecen tamén nel Dicionario do Galego de Asturias, de Carlos Aenlle, escritas "barballar", "barballo", conforme ás normas ortográficas da RAG.]

AVESAR / AVESADO, -A

 

 v. prnl. Perderse [un alimento], podrecer, estragarse, entrar en estado de descomposición pola acción dos microorganismos. 

Ex.: Nun poñas a fruta ei embaxo, que se vai avesar axina. Hai muita humedanza.  // Tirén os plátanos que taban avesaos. É miyor nun compralos tan maduros. //Sécalo ben al chegar a casa, nun se che vaya avesar.

NOTA ETIMOLÓXICA: Del latín ad - vitiari : 'corromperse', 'perderse', que tamén deu el verbo avezar ('adquirir un hábito ou costume'). É curioso el resultado da sibilante -s-, unde debería haber un sonido interdental (representado pola letra z). Quizais se produciu un cruce con  adversor/adversatus ('poñerse del rovés' ou 'á escontra') y el resultado con s obedece a unha diferenciación de significados: avezar/avesar; avezado (=acostumado) / avesado (=estropiado, estragado).

RECHOUCHO, -A

 

adx. [persona] gorda, ancha y baxa. SIN.: repoludo / repolludo.

SOLETA

 

s. m. 1. Peza interior del calzado, coa forma del pé, na que se pousa a planta. 2. fig. Muyer descarada ou desvergonzada.  

   ESPRESIÓN. Duro/dura como a soleta. Mui dura [unha cousa, especialmente un alimento dos que se preparan en raxas ou rabuadas, como a carne ou el pescado].

Exs.:   Has a fritir menos os filetes, que che quedaron duros como a soleta.  //

             - ¿Pos nun ques empanada?

             - Non, ¿cóntos días ten? ¡Ta como a soleta!

[A segunda acepción ta recoyida nel diccionario de Varela Aenlle como propia de Castropol, peró tamén s'usaba en Tapia. Esta acepción figurada ("caradura", "descarada)" é común col casteyano y tamén la recoye el diccionario da RAE].

          

           

            

    

 

ANADIZO

 

  El adxetivo 'anadizo' ta recoyido nel Vocabulario de Mántaras de Xosé Miguel Suárez con estas definicióis:

1. Estropiao, toyido [un alimento, úa comida]. El caldo, desque pasa un día, ponse anadizo. El que ta anadizo, xa nun vale. Cheira a anadizo. 2. Con olor a humedanza, magorento.

Na Pequena contribución al léxico del galego-asturiano (Lletres Asturianes, nº 84, 2003) tamén eu recoyín esa palabra, peró interpretándola como un sustantivo col significado de 'mofo, magor, humedanza' y escribíndola sin el a- inicial, porque os meus informantes sempre la usaban nel mesmo contesto, "cheira anadizo", que fía pensar qu'el fonema [a] correspondía á preposición. Por eso eu escribín: "Cheira a nadizo". A entrada "nadizo" como sustantivo equivalente a "mofo" aparece tamén nel Dicionario do Galego de Asturias (DGA), de Carlos Xesús Varela Aenlle (Universidá de Vigo).

Peró debo dicir qu'hoi tou na fe de qu'a interpretación y escritura axeitadas son as de Suárez (1996), pos a palabra ten namáis uso adxetival, y qu'a mía lectura foi un equivoco por fonética sintáctica. Como proba tán os exemplos de Suárez en contestos diferentes sin preposición: "Ponse anadizo". Peró a proba máis evidente pra min son os datos etimolóxicos: El noso "anadizo" vén del latín "agnatitius", un adxetivo formado sobre el participio "agnatus", del verbo agnascor ou adgnascor, que significa 'nacer' (sobre todo, nacer despós de lo normal, como os fiyos que nacen despós de qu'el padre fixera xa el testamento) y qu'en Plinio aparece utilizado pra referirse a lo que nace encima doutra cousa, como un árbol ou vexetal, querse dicir, lo que se cría, como precisamente el mofo.

En realidá, as dúas acepcióis de Suárez son prácticamente lo mesmo: lo que ta toyido é porque crióu algún microorganismo que lo estragóu.

                                             Laranxa anadiza


NOTA: Despós de publicar esta rectificación, el profesor Carlos Varela Aenlle fíxome saber del uso sustantivo da palabra, da que tamén él recoyéu datos na zona d'Obanza (VER comentario embaxo). Esisten, pol tanto, as dúas palabras: el sustantivo nadizo, col significao de 'mofo', 'humedanza' (como eu publicara inicialmente en 2003 servíndome dos datos recoyidos na vila de Tapia) y el adxetivo "anadizo", que recoyéu Xosé Miguel Suárez en Mántaras y que tamén recoyéu Varela nel conceyo de Castropol, lo que proba el estensión relativa del término. 

SUMOCONICIO

 

Na "Pequena contribución léxica al galego-asturiano", que publiquén nel ano 2003 nel boletín del ALLA Lletres asturianes nº 84, aparece por equivoco (meu, seguramente) a forma *sunoconicio, condo lo correcto é á forma sumoconicio, con "m".

Procede del espresión latina summo cognitio, utilizada nel linguaxe xurídico y que quer dicir 'con conocemento pleno'. Na fala coloquial aplícase a unha persona que pensa que todo lo sabe y sempre cre ter máis autoridá qu'os demáis pra falar y pra mandar nas cousas de toda a xente. É unha persona goberneira y con aires de superioridá. Asoméñase abondo al uso irónico que se fai en casteyano del espresión "hablar ex cathedra". Tamén s'asomeña a "ser de ordeno y mando".

                                    

Ex.: É un sumoconicio. Sempre vai querer dicir el última palabra, y nun ye leves a contraria... /

Sempre temos que fer as cousas como quer tou tío, qu'é un sumoconicio y hasta quer gobernar na festa del fiyo.

Son frecuentes na nosa fala as espresióis derivadas de frases latinas del ámbito xurídico: por acio (actio), albentestate (ab intestato)...  É mui chocante cómo saltan dun ámbito d'uso tan específico pra integrarse na nosa lingua adquirindo matices significativos novos.