ANADIZO

 

  El adxetivo 'anadizo' ta recoyido nel Vocabulario de Mántaras de Xosé Miguel Suárez con estas definicióis:

1. Estropiao, toyido [un alimento, úa comida]. El caldo, desque pasa un día, ponse anadizo. El que ta anadizo, xa nun vale. Cheira a anadizo. 2. Con olor a humedanza, magorento.

Na Pequena contribución al léxico del galego-asturiano (Lletres Asturianes, nº 84, 2003) tamén eu recoyín esa palabra, peró interpretándola como un sustantivo col significado de 'mofo, magor, humedanza' y escribíndola sin el a- inicial, porque os meus informantes sempre la usaban nel mesmo contesto, "cheira anadizo", que fía pensar qu'el fonema [a] correspondía á preposición. Por eso eu escribín: "Cheira a nadizo". A entrada "nadizo" como sustantivo equivalente a "mofo" aparece tamén nel Dicionario do Galego de Asturias (DGA), de Carlos Xesús Varela Aenlle (Universidá de Vigo).

Peró debo dicir qu'hoi tou na fe de qu'a interpretación y escritura axeitadas son as de Suárez (1996), pos a palabra ten namáis uso adxetival, y qu'a mía lectura foi un equivoco por fonética sintáctica. Como proba tán os exemplos de Suárez en contestos diferentes sin preposición: "Ponse anadizo". Peró a proba máis evidente pra min son os datos etimolóxicos: El noso "anadizo" vén del latín "agnatitius", un adxetivo formado sobre el participio "agnatus", del verbo agnascor ou adgnascor, que significa 'nacer' (sobre todo, nacer despós de lo normal, como os fiyos que nacen despós de qu'el padre fixera xa el testamento) y qu'en Plinio aparece utilizado pra referirse a lo que nace encima doutra cousa, como un árbol ou vexetal, querse dicir, lo que se cría, como precisamente el mofo.

En realidá, as dúas acepcióis de Suárez son prácticamente lo mesmo: lo que ta toyido é porque crióu algún microorganismo que lo estragóu.

                                             Laranxa anadiza


NOTA: Despós de publicar esta rectificación, el profesor Carlos Varela Aenlle fíxome saber del uso sustantivo da palabra, da que tamén él recoyéu datos na zona d'Obanza (VER comentario embaxo). Esisten, pol tanto, as dúas palabras: el sustantivo nadizo, col significao de 'mofo', 'humedanza' (como eu publicara inicialmente en 2003 servíndome dos datos recoyidos na vila de Tapia) y el adxetivo "anadizo", que recoyéu Xosé Miguel Suárez en Mántaras y que tamén recoyéu Varela nel conceyo de Castropol, lo que proba el estensión relativa del término. 

SUMOCONICIO

 

Na "Pequena contribución léxica al galego-asturiano", que publiquén nel ano 2003 nel boletín del ALLA Lletres asturianes nº 84, aparece por equivoco (meu, seguramente) a forma *sunoconicio, condo lo correcto é á forma sumoconicio, con "m".

Procede del espresión latina summo cognitio, utilizada nel linguaxe xurídico y que quer dicir 'con conocemento pleno'. Na fala coloquial aplícase a unha persona que pensa que todo lo sabe y sempre cre ter máis autoridá qu'os demáis pra falar y pra mandar nas cousas de toda a xente. É unha persona goberneira y con aires de superioridá. Asoméñase abondo al uso irónico que se fai en casteyano del espresión "hablar ex cathedra". Tamén s'asomeña a "ser de ordeno y mando".

                                    

Ex.: É un sumoconicio. Sempre vai querer dicir el última palabra, y nun ye leves a contraria... /

Sempre temos que fer as cousas como quer tou tío, qu'é un sumoconicio y hasta quer gobernar na festa del fiyo.

Son frecuentes na nosa fala as espresióis derivadas de frases latinas del ámbito xurídico: por acio (actio), albentestate (ab intestato)...  É mui chocante cómo saltan dun ámbito d'uso tan específico pra integrarse na nosa lingua adquirindo matices significativos novos.

ESCOLAPIDO/ESCOLAPADO

   Al fritir un ovo, pode quedar esparramado, cua xema baxa y abondo feita, y a clara ocupando búa parte da tixela. Neste caso dicimos qu'el ovo ta escolapado (ou escolapao):

Se, por el contrario, queda atotadín, pequeno, cua clara ben arredondiada alredor da xema, que, pola súa parte, ta ben alta y líquida, dicimos que quedóu escolapido:

Pode depender da frescura del ovo: condo tán pouco frescos, é frecuente que queden escolapados; peró tamén é un arte el fritirlos a gusto del consumidor, pra que queden escolapidos ou escolapados conforme ás nosas preferencias.

Exs.: Á neno, ¿cómo vas querer el ovo?, ¿escolapido ou escolapado?  

         Lo que máis me presta pola noite é un ovín escolapido, con patacas y chourizo.

      

É claro abondo qu'a palabra real é "escolapado" y qu'escolapido nun é máis qu'un uso humorístico creado por deformación del outra. "Escolapado" (ou "escolapao") é unha derivación del verbo "escolar(se)", que, entre outros significados, ten el de 'perder (ou escurrirse) [un líquido]', como de feito ocurre col ovo  condo a clara y a xema s'esparraman pola tixela. Na nosa fala é relativamente frecuente reforzar un verbo col -interfixo -ap- pra darye un matiz despectivo: pasa en "escolapao" lo mesmo qu'en esculapao (frente a 'esculao' -'sin cul'-), en escozapao ('demasiado cocido [un alimento') ou en esconapao ('estragado hasta quedar inservible').

(Muitas gracias unha vez máis a Ovidio López, unha das poucas personas que siguen usando estas palabras y las guarda pra min como un tesouro, como lo que son, vaya).

CHORAR

 

En galego asturiano utilizamos a espresión

chorar a viga tayada

condo queremos dicir qu'alguén chora muito, mui abundante y desconsoladamente. (É equivalente á espresión española "llorar a mares").

    Ex:

         Ui, cuando el neno s'enteróu de que nun iba vir el irmao...  ¡choraba el probe a viga tayada!

[Gracias a Ovidio López por apurrirme esta espresión].

         

COTA

  

s. f. Borde salinte y arredondiado que remata as olas tradicionales.

A palabra cota forma parte da espresión:

(tar) chen/chía como a cota da ola

que significa 'tar totalmente chen/chía [unha persona ou cousa]'. Aplicado a cousas, é equivalente a "tar atacado/-a", chen hasta os límites, querse dicir, hasta salirse del recipiente [un sólido] ou hasta reverquer [un líquido]. Aplicado á personas pode significar 'tar farto/-a de cumer' (neste sentido equival ás espresióis chen/chía como un babuyo ou como un mazcato), anque tamén pode equivaler a farto nel acepción de 'cansado de fer algo ou aturar unha situación'. Por último, pode aplicarse a locales abarrotados. Ex.: 

- Pos nun fuche al auditorio?

- Buf, nun s'entraba. Ta chen como a cota da ola.

[OBSERVACIÓN: A palabra cota ten outras acepcióis que xa tán recoyidas nos vocabularios publicados. Suárez Fdez. (1996) recoye estas: "1. Parte dun instrumento cortante oposta al corte. 2. Instrumento cortante mui veyo y gastao. 3. Parte traseira del garrucho, da eixada. 4. Peza alargada de madera unde van os dentes del engazo, da garabata."]

FODER

 

  El verbo foder ('realizar el acto sexual') ta hoi día cuase desaparecido, pos, al sou carácter vulgar ou malsonante, amécese el feito de qu'el casteyanismo joder (con un sonido inicial ayén á nosa lingua) foilo sustituindo dende hai xa varias décadas. Peró, anque nun s'utilice muito, inda hai xente que lo renembra y, ademáis, parez nalgunhas espresióis como

      "Hai que foderse y de nabos encherse"

qu'espresa resignación, especialmente pola carencia dalgún ben que nun se ten máis romedio que suplir con outro máis ruin. É unha frase que s'escuitaba con frecuencia en épocas de carestía, como a posguerra, y que, por desgracia, volve ser aplicable nos nosos días, condo el alza dos precios debida, entre outras cousas, á guerra de Ucrania fai que nos coste mui caro chegar a fin de mes.

MONTE RONDO

 

   

Na fala popular el monte Rondo (pico na parte occidental del conceyo del Franco) utilízase como símbolo de sito apartao al qu'ir pra nun molestar á xente. Por eso  aparez en espresióis como 

         "ir a chorar / a pedir / a cantar / a berrar ... al Monte Rondo"

  El intención desta espresión é ferye saber a alguén que ta molestando y, pol tanto, é un xeito de pedirye que pare de fer lo que molesta (chorar, cantar...) ou que lo vaya fer lonxe.

   Exs.:  Á neno, vaite chorar al monte Rondo.

             Ei, rapaces, ¡a berrar al monte Rondo!

             ¡Ai ó!, tabas ben miyor cantando nel monte Rondo.

 

  Agradezo a José Luis Carnota a primeira información  que tuven  deste tipo de ditos, sobre os que despós investiguén un pouco máis en conversacióis con personas da contornada. Esplica José Luis, con mui bon criterio, qu'a claves del uso del topónimo con este significao son dúas: 1) obviamente, a de sito que ta lonxe, especialmente da costa, y 2) a de sito unde se pode obter abondo y de baldre, anque con esforzo. Parece ser que noutros tempos era corrente ir al Monte Rondo, qu'era comunal, pañar gancela pra estrar cuadras y corradas. A xente que nun tía montes en propiedá achegábase aló, primeiro andando pra cortalo y lougo en carro pra recoyelo. Iba xente dende Valdepares, Prendonés, Sueiro, A Ronda, A Rebollada... (esplica Carnota), lo que supón unha distancia considerable y, consecuentemente, un esforzo que provocaría a connotación de castigo que ta presente nesas espresióis (que son equivalentes a 'mandar á merda').

      As connotacióis d'abundancia y esforzo aparecen tamén nel ditame:

             Muito y abondo, nel monte Rondo.

que tamén s'utiliza con un valor irónico pra dicirye a alguén que nun se ye vai dar lo que pide, ou que naide dá duros a cuatro pesetas.

[NOTA: Anque nos mapas el topónimo aparece escrito "Monterrondo" todo xunto, pareceunos qu'a forma máis axeitada pra transcribir na nosa fala estos ditames é mantendo a independencia das dúas palabras, máis tendo en conta qu'os informantes pronunciaron claramente dous acentos d'intensidá, é dicir, dúas palabras tónicas. Na imaxe superior, indícase a ubicación del Monte Rondo, cuas súas coordenadas xeográficas.]

  

ESPAXARELA(D)O, A

         

 adx.  De muitos colores [un paxelo, unha persona pol xeito d'ir vestida].

   Ex.: ¡O Virgen! Sempre compra esas camisas espaxareladas que nun che me gustan miga. // Vas ben espaxarelada pra que se te vexa ben. 

   É similar a axabarado ou axabariado, que xa foi recoyida nos vocabularios de referencia. (Suárez Fernández recoye en Mántaras 'axabarado', mentres que Díaz López y García Galano recoyen 'axavariado', que escriben con "v"). Igual  qu'axabariado, percíbese en espaxarelado un matiz de crítica, de que se considera qu'alguén vai vestido con pouco gusto, porque os colores son demasiados ou combinan mal entre sí.

SANTO

  

 El adxetivo santo úsase nel espresión 

                   santo dos pés queimados.

É un uso irónico que sirve pra retrucarye a alguén que se chama a sí mesmo "santo", querse dicir, que chufa de portarse ben y nun fer daqué de ruín. É evidente qu'el qu'usa esta espresión considera qu'el outra persona nun ten muito de búa y qu'el sou sito é, máis ben, el inferno.

   Exs: 

       1.

               - ¿¿Eu?? ¡Qu'iba ferlo eu, que sou un santín...!

               - Sí, sí, santín dos pés queimaos...

        2.

               - Déixaye ir col mozo. ¡Si é un santo!

               - Dirás un santo dos pés queimados. Anda, méteye el dedo na boca...

            

              

    

MAL

 

A nosa palabra tradicional pra referirse á enfermedá é mal. Ex.: Nun sei qué mal ten. que os médicos nun ye poden fer nada. Este significado ta recoyido, entre outros, nel Vocabulario da Veiga de Fernández Vior (1998) y tamén esiste en casteyano, unde xa nun s'utiliza muito na fala habitual (sí na lingua culta ou literaria), mentres qu'en galego-asturiano sigue sendo unha palabra usual nas conversacióis diarias. Peró nun la traigo hoi á Salvadeira por ela mesma, senón porque forma parte dun ditame que nun queremos que s'esqueiza:

                       El mal apanda cabalos.

Quer dicir que cualquera, hasta el máis forte y el que ten máis enerxía, condo ta malo de gravedá, achícase, nun ten agayo pra nada y nun ye queda máis romedio qu'asosegar y tar parao, sin trabayar nin fer miga.