s. f. Borde salinte y arredondiado que remata as olas tradicionales.
A palabra cota forma parte da espresión:
(tar) chen/chía como a cota da ola
que significa 'tar totalmente chen/chía [unha persona ou cousa]'. Aplicado a cousas, é equivalente a "tar atacado/-a", chen hasta os límites, querse dicir, hasta salirse del recipiente [un sólido] ou hasta reverquer [un líquido]. Aplicado á personas pode significar 'tar farto/-a de cumer' (neste sentido equival ás espresióis chen/chía como un babuyo ou como un mazcato), anque tamén pode equivaler a farto nel acepción de 'cansado de fer algo ou aturar unha situación'. Por último, pode aplicarse a locales abarrotados. Ex.:
- Pos nun fuche al auditorio?
- Buf, nun s'entraba. Ta chen como a cota da ola.
[OBSERVACIÓN: A palabra cota ten outras acepcióis que xa tán recoyidas nos vocabularios publicados. Suárez Fdez. (1996) recoye estas: "1. Parte dun instrumento cortante oposta al corte. 2. Instrumento cortante mui veyo y gastao. 3. Parte traseira del garrucho, da eixada. 4. Peza alargada de madera unde van os dentes del engazo, da garabata."]
El verbo foder ('realizar el acto sexual') ta hoi día cuase desaparecido, pos, al sou carácter vulgar ou malsonante, amécese el feito de qu'el casteyanismo joder (con un sonido inicial ayén á nosa lingua) foilo sustituindo dende hai xa varias décadas. Peró, anque nun s'utilice muito, inda hai xente que lo renembra y, ademáis, parez nalgunhas espresióis como
"Hai que foderse y de nabos encherse"
qu'espresa resignación, especialmente pola carencia dalgún ben que nun se ten máis romedio que suplir con outro máis ruin. É unha frase que s'escuitaba con frecuencia en épocas de carestía, como a posguerra, y que, por desgracia, volve ser aplicable nos nosos días, condo el alza dos precios debida, entre outras cousas, á guerra de Ucrania fai que nos coste mui caro chegar a fin de mes.
Na fala popular el monte Rondo (pico na parte occidental del conceyo del Franco) utilízase como símbolo de sito apartao al qu'ir pra nun molestar á xente. Por eso aparez en espresióis como
"ir a chorar / a pedir / a cantar / a berrar ... al Monte Rondo"
El intención desta espresión é ferye saber a alguén que ta molestando y, pol tanto, é un xeito de pedirye que pare de fer lo que molesta (chorar, cantar...) ou que lo vaya fer lonxe.
Exs.: Á neno, vaite chorar al monte Rondo.
Ei, rapaces, ¡a berrar al monte Rondo!
¡Ai ó!, tabas ben miyor cantando nel monte Rondo.
Agradezo a José Luis Carnota a primeira información que tuven deste tipo de ditos, sobre os que despós investiguén un pouco máis en conversacióis con personas da contornada. Esplica José Luis, con mui bon criterio, qu'a claves del uso del topónimo con este significao son dúas: 1) obviamente, a de sito que ta lonxe, especialmente da costa, y 2) a de sito unde se pode obter abondo y de baldre, anque con esforzo. Parece ser que noutros tempos era corrente ir al Monte Rondo, qu'era comunal, pañar gancela pra estrar cuadras y corradas. A xente que nun tía montes en propiedá achegábase aló, primeiro andando pra cortalo y lougo en carro pra recoyelo. Iba xente dende Valdepares, Prendonés, Sueiro, A Ronda, A Rebollada... (esplica Carnota), lo que supón unha distancia considerable y, consecuentemente, un esforzo que provocaría a connotación de castigo que ta presente nesas espresióis (que son equivalentes a 'mandar á merda').
As connotacióis d'abundancia y esforzo aparecen tamén nel ditame:
Muito y abondo, nel monte Rondo.
que tamén s'utiliza con un valor irónico pra dicirye a alguén que nun se ye vai dar lo que pide, ou que naide dá duros a cuatro pesetas.
[NOTA: Anque nos mapas el topónimo aparece escrito "Monterrondo" todo xunto, pareceunos qu'a forma máis axeitada pra transcribir na nosa fala estos ditames é mantendo a independencia das dúas palabras, máis tendo en conta qu'os informantes pronunciaron claramente dous acentos d'intensidá, é dicir, dúas palabras tónicas. Na imaxe superior, indícase a ubicación del Monte Rondo, cuas súas coordenadas xeográficas.]
adx. De muitos colores [un paxelo, unha persona pol xeito d'ir vestida].
Ex.: ¡O Virgen! Sempre compra esas camisas espaxareladas que nun che me gustan miga. // Vas ben espaxarelada pra que se te vexa ben.
É similar a axabarado ou axabariado, que xa foi recoyida nos vocabularios de referencia. (Suárez Fernández recoye en Mántaras 'axabarado', mentres que Díaz López y García Galano recoyen 'axavariado', que escriben con "v"). Igual qu'axabariado, percíbese en espaxarelado un matiz de crítica, de que se considera qu'alguén vai vestido con pouco gusto, porque os colores son demasiados ou combinan mal entre sí.
El adxetivo santo úsase nel espresión
santo dos pés queimados.
É un uso irónico que sirve pra retrucarye a alguén que se chama a sí mesmo "santo", querse dicir, que chufa de portarse ben y nun fer daqué de ruín. É evidente qu'el qu'usa esta espresión considera qu'el outra persona nun ten muito de búa y qu'el sou sito é, máis ben, el inferno.
Exs:
1.
- ¿¿Eu?? ¡Qu'iba ferlo eu, que sou un santín...!
- Sí, sí, santín dos pés queimaos...
2.
- Déixaye ir col mozo. ¡Si é un santo!
- Dirás un santo dos pés queimados. Anda, méteye el dedo na boca...
A nosa palabra tradicional pra referirse á enfermedá é mal. Ex.: Nun sei qué mal ten. que os médicos nun ye poden fer nada. Este significado ta recoyido, entre outros, nel Vocabulario da Veiga de Fernández Vior (1998) y tamén esiste en casteyano, unde xa nun s'utiliza muito na fala habitual (sí na lingua culta ou literaria), mentres qu'en galego-asturiano sigue sendo unha palabra usual nas conversacióis diarias. Peró nun la traigo hoi á Salvadeira por ela mesma, senón porque forma parte dun ditame que nun queremos que s'esqueiza:
El mal apanda cabalos.
Quer dicir que cualquera, hasta el máis forte y el que ten máis enerxía, condo ta malo de gravedá, achícase, nun ten agayo pra nada y nun ye queda máis romedio qu'asosegar y tar parao, sin trabayar nin fer miga.
adx. 1. Qu'é máis alto de lo normal y acabao en pico ou punta. Ex.: Vaime a Laura comprar unha bobina de filo branco, qu'este carrete empericolao que coyín nos chinos nun me val pr'á máquina. // Á Ovidio, nun me poñas ese repolo; miyor quero ún destos empericolados. // ¿Pos d'únde sacache ese árbol de Navidá tan empericolao?
2. Mui pinoso [un tarrén, unha costa, unhas escaleiras...]. Ex.: Fun verye a casa, peró quedén nel piso de baxo. ¡Eu nun subo por aquelas escaleiras todas empericoladas! // ¿Fuche de vacacióis a San Francisco? ¿Y tuviche naquela caye empiricolada que sal nas películas?
s. m. 1. Masa d'augua salada estancada. 2. Fig. Chagoza; tarrén ou prao chen d'augua.
Ex.: Deixou un grifo aberto y condo entrén nel baño... Aquelo, mialma, parecía un lagamar. // Chovéu a doiro toda a mañá y ta el campo feito un lagamar. // Hai que suspender el partido se nun ques que xuguemos nun lagamar.
